Ủng hộ VCV
Số tác phẩm
28.333 tác phẩm
2.747 tác giả
653
115.993.753
 
Văn Xuôi Tự Sự Lưu Trọng Lư 1
Lại Nguyên Ân

1.

Sự nghiệp văn nghệ của LƯU TRỌNG LƯ (1911-1991) với tư cách nhà thơ, nhà văn, nhà hoạt động sân khấu Việt Nam thế kỷ XX, thoạt nhìn, cho đến những năm đầu thế kỷ XXI, tưởng chừng như đã được ghi nhận và đánh giá ổn thỏa; nhưng nhìn kỹ, lại thấy nhiều nét trái ngược.

 

Chẳng hạn, theo một nề nếp “phân vùng” có từ thời bao cấp, Lưu Trọng Lư được nghiễm nhiên coi như một “nhân sự” thuộc giới sân khấu nên giới chức quản lý văn học đôi khi tặc lưỡi bỏ qua ông, hoặc người ta xem ông chỉ như nhà thơ để khỏi phải tính (!) đến ông như người viết văn xuôi, viết truyện, bất chấp cái thực tế là: số truyện ngắn truyện dài Lưu Trọng Lư đã viết và đã in ra trong toàn bộ đời văn của mình nhiều gấp vài ba lần số tập thơ hay số vở kịch ông đã viết, đã dàn dựng. Chẳng những mảng truyện dài truyện ngắn của Lưu Trọng Lư bị quên mà thôi, cả mảng tiểu luận phê bình của ông cũng bị quên; thế nhưng đôi khi được nhắc lại thoáng qua, khá tình cờ − ví dụ một bài ông viết về Truyện Kiều hay một bài khác về thơ văn Nguyễn Công Trứ, − thì không cần phải có cặp mắt thật xanh, người ta cũng cảm thấy vẻ đặc sắc của cả giọng văn lẫn ý kiến tác giả!

 

Chỉ tính về phương diện người viết truyện thôi, trong dư luận phê bình, Lưu Trọng Lư đã trải qua một lịch trình từ thăng xuống trầm, từ chỗ được đánh giá cao đến chỗ dần dần bị coi nhẹ.

 

Giữa tháng 9/1933 tại Huế ra mắt tập Người sơn nhân, ấn phẩm thứ nhất của nhóm Ngân Sơn tùng thư, do Lưu Trọng Lư và Hoài Thanh chủ trương, trong đó Hoài Thanh giữ vai trò người chủ biên với một số tuyên ngôn và lời dẫn giải; còn lại, tất cả các sáng tác thơ, văn, tiểu luận trong tập này đều của Lưu Trọng Lư (3 truyện ngắn, 15 bài thơ mới, 1 tiểu luận). Chẵn một tháng sau, trên tuần san Phụ nữ thời đàm ở Hà Nội đã có bài của chủ bút Phan Khôi điểm bình ấn phẩm này, tuy Phan Khôi còn chưa biết Lưu Trọng Lư là ai. Riêng truyện Người sơn nhân, tiếp đó còn trở thành tâm điểm cho sự so đọ khác biệt về đánh giá giữa Nguyễn Thị Kiêm trên Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn và Thụy An trên Phụ nữ thời đàm ở Hà Nội. Phan Khôi cho rằng Người sơn nhân (của Lưu Trọng Lư) và Hồn bướm mơ tiên (của Khái Hưng) là hai tác phẩm văn học khá nhất trong năm 1933. (1)

Những năm tiếp liền sau đó, các sáng tác truyện ngắn truyện vừa của Lưu Trọng Lư xuất hiện nhiều hơn (trên Tiểu thuyết thứ bảy trong các năm 1934-35, trên Hà Nội báo các năm 1936-37), cũng gây được chú ý nhiều hơn.

 

Trong loạt bài mang tiêu đề chung Văn học Việt Nam hiện đại  đăng nhiều kỳ trên tuần báo Loa ở Hà Nội từ tháng 7 đến tháng 10/1935, nhà phê bình Trương Tửu đánh giá cao các truyện Người sơn nhân, Ly Tao tuyệt vọng, Tiếng địch trong rừng sim (tức Khói lam chiều), coi Lưu Trọng Lư là một trong 3 nhà văn có lối tả cảnh mới mẻ nhất, tính đến thời điểm ấy (theo ông: sự tả cảnh ở Thế Lữ có tính cách kỳ thú /pistoresque/; ở Lan Khai có tính cách xúc cảm /émotionnel/; ở Lưu Trọng Lư có tính cách thần bí /mystique/)… “Bốn truyện Người sơn nhân, Tiếng địch trong rừng sim, Hương Giang sử, Ly Tao tuyệt vọng đã thiết lập cho ông một vị trí chức sắc trong làng văn hiện đại”. (2)

 

Khi truyện Khói lam chiều được in thành sách riêng (1936), báo chí văn nghệ Hà Nội có khá nhiều bài khen ngợi, và nhân đó, đã đánh giá rất khả quan về tương lai tác giả.

 

Thế nhưng, sang đến đầu những năm 1940s, vị trí của Lưu Trọng Lư trong thể loại tiểu thuyết, bỗng nhiên như bị hạ thấp xuống rõ rệt, dưới cái nhìn của giới phê bình. Đáng kể nhất về mặt này là ý kiến Vũ Ngọc Phan trong sách Nhà văn hiện đại  (1942) theo đó, về thơ thì Lưu Trọng Lư là “một thi sĩ có biệt tài”, nhưng về văn xuôi tự sự thì Lưu Trọng Lư lại là “một nhà tiểu thuyết rất tầm thường”! (3)

 

Khỏi phải dẫn chứng và chỉ ra chi tiết những dấu ấn quy phạm, ấu trĩ, định kiến trong các lý lẽ của nhà phê bình Vũ Ngọc Phan ở cuốn Nhà văn hiện đại. Những định kiến như thế đã không còn có ý nghĩa gì trước các quan niệm lý thuyết hiện đại về tâm lý sáng tác, về trần thuật học. Ta chỉ cần lưu ý đến ảnh hưởng của sự đánh giá này − nói riêng về trường hợp tiểu thuyết Lưu Trọng Lư − đến những ứng xử của các giới nghiên cứu văn học và xuất bản sách văn học những thập niên sau này, thậm chí đến tận ngày nay.

 

Ngay đầu những năm 1960s tại miền Nam, khi viết bộ Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, nhà nghiên cứu Phạm Thế Ngũ, ở đoạn đề cập những tiểu thuyết gia viết cho nhà Tân Dân, đã hầu như hoàn toàn tin cậy để sử dụng lại nhận định nói trên của Vũ Ngọc Phan về nhà tiểu thuyết Lưu Trọng Lư.(4)

        

Trong điều kiện đặc thù của đời sống văn nghệ ở miền Bắc những năm 1960-70, phần lớn các tác phẩm thuộc di sản văn học công khai trước 1945 đều bị hạ thấp giá trị; sang đến cuối những năm 1980s, một số ký ức về “văn chương tiền chiến” ít nhiều được phục hồi, song, vốn liếng tài liệu về cái “quá khứ tiền chiến” kia tựu trung chỉ gói trong hai cuốn Thi nhân Việt Nam 1932-1941 (1942, Hoài Thanh-Hoài Chân) và Nhà văn Việt Nam (1942, Vũ Ngọc Phan), được in lại và thường được dùng như tài liệu gốc (!), tài liệu tra cứu (!), mà không cần kiểm định mức độ chính xác của những dữ kiện và nhận định trong hai cuốn sách đó, vốn chỉ là những tác phẩm phê bình văn học. Ta quên mất rằng, ở những cộng đồng văn chương giàu kinh nghiệm, người ta từng chứng kiến cái thực trạng: phần lớn những ý kiến phê bình văn học mà đương thời dường như xem là chuẩn xác, đều sẽ tự chứng tỏ là ngày càng sai lạc đi, trong thời gian về sau. 

 

Tất nhiên, Lưu Trọng Lư, − kể cả ở lĩnh vực văn xuôi − cũng vẫn còn được nhắc nhở tới, dù chỉ đôi dòng; và dẫu sao đây cũng chưa là trường hợp phải chịu những tệ hại và bất công nhiều nhất, nếu so với hàng chục, hàng trăm tác gia “tiền chiến” khác, nhất là những tác giả mà đương thời còn chưa kịp được giới phê bình nhắc tới, và cho đến nay di sản sáng tác, di sản trứ thuật may ra chỉ còn nằm trong những chồng sách báo cũ đang nát vụn dần, ít ai biết tới!

 

Mục từ “Lưu Trọng Lư” ở Từ điển văn học (1983) kể tên 4 tác phẩm văn xuôi của tác gia này (Người sơn nhân, Khói lam chiều, Chiếc cáng xanh, Chiến khu Thừa Thiên), bên cạnh các tác phẩm thơ và kịch. Hai chục năm sau, sự mô tả trong từ điển ấy vẫn chưa đổi khác.(5)

 

Trong số những tác gia được ưu ái hưởng quy chế làm tuyển tập văn học của nền xuất bản thời bao cấp (1960-90), Lưu Trọng Lư cũng đã được tính đến (người ta biết, Lưu Trọng Lư là quan chức trong nền văn nghệ chính thống thời VNDCCH và CHXHNCVN), nhưng thuộc hàng sau, tức là được làm khá muộn. Rốt cuộc, một tuyển tập mỏng nhẹ đã ra mắt vào năm 1987, trong đó chỉ có khoảng 150/452 trang khổ nhỏ (13x19 cm) giành cho văn xuôi tự sự, với các truyện Con chim sổ lồng, Khói lam chiều, Chiếc cáng xanh (trích), Chiến khu Thừa Thiên (trích) và hai đoạn trích tùy bút.(6)

 

Gần đây hơn, trong nỗ lực khắc phục chất “quan liêu đại khái” cố hữu của nền nghiên cứu văn học chính thống thời bao cấp, một số công trình kiểm kê, mô tả diện mạo sách báo văn học theo thể loại đã được thực hiện. Nhờ thế, một số trường hợp bị lãng quên, trong đó có văn xuôi tự sự Lưu Trọng Lư, được vớt vát ít nhiều. Chẳng hạn, cuốn Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam (từ cuối thế kỷ XIX đến 1945) đã có 7 mục từ mô tả 7 tác phẩm tự sự của Lưu Trọng Lư (Người sơn nhân, Huyền không động, Con đười ươi, Nàng công chúa Huế, Huế một buổi chiều, Chiếc cáng xanh, Cô Nhung), kèm theo một thống kê 15 tác phẩm (cùng thể loại, trong đó có 7 tác phẩm kể trên) của tác gia này. (7)

 

2.

 

Trong khi chuẩn bị thực hiện một sưu tập các tác phẩm tự sự của Lưu Trọng Lư, tôi và bạn Hoàng Minh, − một bạn trẻ ở Câu lạc bộ những người yêu sách báo cũ, thành phố Hồ Chí Minh, − đã tiến hành sưu tầm ở các thư viện lớn trong nước, và một phần ở các sưu tập của giới những người chơi sách báo cũ. Mặc dù chưa thể nói là đã tìm lại được hết những tác phẩm văn xuôi tự sự của Lưu Trọng Lư từng in trên sách báo đương thời tác giả, nhất là trong khoảng những năm 1933 – 1945, ta vẫn có thể nói rằng Lưu Trọng Lư là một trong những tác giả có số lượng tác phẩm văn xuôi tự sự khá phong phú, dưới dạng tác phẩm in sách hoặc tác phẩm đăng báo.

 

Xin nêu cụ thể.

 

Trên Tiểu thuyết thứ bảy (tuần báo văn chương của Nxb. Tân Dân, xuất bản ở Hà Nội từ 2/6/1934 đến 1945) trong các năm 1934-42, sơ bộ đã thấy có một loạt tác phẩm Lưu Trọng Lư: các đoản thiên tiểu thuyết Con vú em, Chiếc áo rét, Con sáo, Em hãy còn thơ, các truyện dài Hương Giang sử, Tiếng địch trong rừng sim (tức Khói lam chiều), Trớ trêu, Giặc Tàu Ô, Chiếc cáng xanh; chưa kể một số vở kịch, bài thơ, một số tiểu luận cổ vũ phong trào thơ mới.

 

Trên Phụ nữ thời đàm, tập mới (tuần báo, xuất bản tại Hà Nội, 1933-34, chủ nhiệm Nguyễn Văn Đa, chủ bút Phan Khôi) Lưu Trọng Lư có một loạt đoản thiên tiểu thuyết: Cô bé hái dâu; Chân ái tình; Anh Neo; Bạn tôi; Cái đời người xẩm; Cái chết hiếu danh; chưa kể thơ và tiểu luận.

 

Trên Tân thiếu niên (tuần báo, xuất bản tại Hà Nội, 1935, chủ bút Lê Tràng Kiều), Lưu Trọng Lư có truyện dài Động Phong Nha (đăng 3 kỳ: số 1: 26/1; số 2: 2/2; số 3: 9/2, về sau in Phổ thông bán nguyệt san số 81: 16/4/1941 với nhan đề Cô bé hái dâu, cùng trong một số với truyện dài Cô Nhung) và truyện ngắn Thi sĩ (số 1: 26/1), chưa kể một vài bài luận, ví dụ bài về thơ Phạm Huy Thông.

Trên Hà Nội báo (tuần báo, xuất bản tại Hà Nội, 1936-37, chủ nhiệm Lê Cường, chủ bút Lê Tràng Kiều) Lưu Trọng Lư và Vũ Trọng Phụng là hai tác giả được đăng tải nhiều nhất. Với Lưu Trọng Lư là một loạt truyện dài: Trà Hoa nữ; Cầu sương điếm cỏ; Người nữ tỳ của bà chúa Liễu; Tàn tạ (về sau in sách với nhan đề Cô Nguyệt), Công chúa Lã Mai; Cô Nhung; Gió cây trút lá; và một loạt truyện ngắn: Bó lan trắng; Ly Tao tuyệt vọng; Người mua hoa; Nàng Vân may áo cho chồng; Sầm Sơn vui thú xiết bao; Tình trong giây lát; Cái vò sữa của cô Perrette; Một lần tôi đi qua; Bạn tôi cưới vợ; chưa kể một số thơ, tiểu luận, bài tranh luận, viết chung hoặc ký tên riêng. 

 

 

Trên tuần báo Sông Hương (Huế, 1936-1937, Phan Khôi sáng lập, chủ nhiệm kiêm chủ bút) có truyện dài Tiếng võng đưa  ký 2 bút danh Thúy Na và Tràng Kiều (về sau sẽ in Phổ thông bán nguyệt san với nhan đề Cô gái tân thời chỉ ký một tác giả Lưu Trọng Lư)

 

Trên Đông Dương tạp chí, tục bản (tuần báo, Hà Nội, 1937-39, chủ nhiệm Nguyễn Giang, chủ bút phần tiếng Việt Vũ Trọng Phụng) Lưu Trọng Lư có truyện dài Bến cũ;

 

Trên Hà nội tân văn (tuần báo, Hà Nội, 1940-41, chủ nhiệm Vũ Đình Dy, chủ bút Vũ Ngọc Phan) Lưu Trọng Lư có truyện dài Chuyến tàu định mệnh (chính là truyện Em là gái bên song cửa);

 

Trên Phổ thông bán nguyệt san của nhà xuất bản Tân Dân ở Hà Nội (ra mỗi tháng 2 số từ 01/12/1936 đến 1945, có lúc tách thành 2 loại, sau nhập lại một loại), mà người đọc đương thời xem mỗi số như một cuốn sách riêng, chỉ tính đến s. 81 (16/4/1941) tác phẩm Lưu Trọng Lư đã chiếm trọn 8 kỳ:

− s. 14 bis, 16/01/1938: mang tên Con đười ươi (gồm 2 truyện Con đười ươi; Con voi già của vua Hàm Nghi);

− s. 21 bis, 16/8/1938: mang tên Từ thiên đường đến địa ngục (gồm 2 truyện Từ thiên đường đến địa ngục; Tàn một kiếp);

− s. 25, 16/11/1938: mang tên Nàng công chúa Huế (gồm 2 truyện Nàng công chúa Huế; Cầu sương điếm cỏ);

− s. 33, 16/4/1939: mang tên Huế một buổi chiều (gồm 1 truyện Huế một buổi chiều);

− s. 37, 16/6/1939: mang tên Cô Nguyệt (gồm 1 truyện Cô Nguyệt);

− s. 47, 16/11/1939: mang tên Một người đau khổ (gồm 1 truyện Một người đau khổ);

− s. 54, 1/3/1940: mang tên Cô gái tân thời (gồm 1 truyện Cô gái tân thời);

− s. 81, 16/4/1941: mang tên Cô Nhung (gồm 2 truyện Cô Nhung; Cô bé hái dâu);

 

Về các ấn phẩm in thành sách riêng, trước 1945 còn thấy những cuốn của Lưu Trọng Lư:

Người sơn nhân (Ngân Sơn tùng thư, Huế, 1933)

Những nét đan thanh (Ngân Sơn tùng thư, Huế, 1934)

Huyền Không động (Hội ký, Nam Định, 1935, gồm 3 truyện Huyền Không động; Người nữ tỳ của bà chúa Liễu; Lã Mai công chúa)

Chạy loạn (Librairie Centrale, Hà Nội, 1939)

Khói lam chiều (Phương Đông, Hà Nội, 1936)

Một tháng với ma (Lê Cường, Hà Nội, 1940)

Sơn nhân (Trung Lập, Hà Nội /?/, 1940)

Chiếc cáng xanh (tủ sách “Những tác phẩm hay”, Nxb. Tân Dân, Hà Nội, 1941)

Mẹ con (Lê Cường, Hà Nội, 1942)

Em là gái bên song cửa (Cộng Lực, Hà Nội, 1942)

Dòng họ (Hương Sơn, Hà Nội, 1943)

Hổ với Mọi (tủ sách Phổ thông tuổi trẻ, Tân Dân, Hà Nội, 1944)

Ngoài vườn trăng dãi (in chung với Lê Tràng Kiều) [hiện chưa tìm thấy văn bản]

 

Từ sau tháng 8/1945, Lưu Trọng Lư chỉ có 2 tác phẩm tự sự là truyện ký Chiến khu Thừa Thiên (1952, tái bản 1955), viết về thời kỳ đầu kháng chiến ở Thừa Thiên; và Truyện cô Nhụy (trích đăng Tạp chí Văn nghệ, s. 44, tháng 1/1961, in thành sách riêng, Nxb. Văn học, 1962), trên thực tế là viết lại câu chuyện của Khói lam chiều theo lối kể khổ của phụ nữ nông dân thời cải cách ruộng đất và/hoặc thời chống mê tín dị đoan.

 

Từ giữa những năm 1960s, Lưu Trọng Lư hầu như hoạt động chuyên về sân khấu, cũng vẫn còn làm thơ và viết tùy bút, bút ký, nhưng không còn viết truyện ngắn truyện dài nữa.

 

3.

 

Lưu Trọng Lư được xem trước hết như một nhà thơ; nhưng thế giới thơ Lưu Trọng Lư thật ra không tách rời, mà ngược lại, có sự tiếp nối với thế giới văn xuôi do ông sáng tạo, đó là cuộc sống trong các truyện ngắn truyện dài ông viết. Nhiều khi, một vài ý tưởng xúc cảm chỉ in gọn trong một vài câu thơ đoạn thơ, sẽ có âm vang rộng dài hơn, mà không chỉ một lần, trong các truyện ngắn truyện dài.

 

Chẳng hạn, đoạn thơ ông viết về người mẹ:

           

Tôi nhớ me tôi, thuở thiếu thời

Lúc người còn sống tôi lên mười

Mỗi lần nắng mới reo ngoài nội

Áo đỏ người đưa trước dậu phơi

(Nắng mới)

 

Thì trong văn xuôi, nét hồi ức ấy khá nhiều lần được ông nhắc lại; chẳng hạn hai đoạn văn này, nơi mà hồi ức riêng tư của tác giả đã cung cấp chất liệu cho hư cấu:

 

Những ánh nắng xanh trải ở trên đám cỏ và như reo thành một khúc nhạc nhí nhảnh.

Lan nhìn quanh quẩn và nói với Hải:

− Em say nắng mất rồi!

− Cứ mỗi lần có nắng sớm thế này, thì anh lại nhớ đến mẹ anh. Thủa bấy giờ, anh mới lên mười, nhưng anh còn nhớ rõ cái dáng điệu cùng cái nét mặt của mẹ anh. Mẹ anh hiền lành lắm, thùy mị lắm. Bà có một cái hàm răng đen bóng và luôn luôn cười với anh. Bà có một cái áo cổ y đỏ bà không bao giờ mặc cả, trừ một lần, là khi cưới vợ cho anh cả của anh. Thế rồi thôi, quanh năm bà cứ để yên trong rương. Nhưng cứ mỗi bận có nắng sớm, thì bà lại lấy ra phơi ở dậu... Anh còn thấy rõ như mới hôm qua cái dáng điệu của bà từ trong nhà đi ra sân, lấy vạt áo che lên đầu, bà đứng hồi lâu bên dậu mồng tơi để giăng ra cho thẳng cái áo cổ y của bà. Anh làm sao quên được cái màu đỏ ấy!

− Thế mẹ mất đã mấy năm rồi anh?

− Đã mười mấy năm!

                                                                                   

(Gió cây trút lá)

 

… Và người ta đã bắt đầu khâm liệm cho mẹ tôi. Trời ôi! Tôi quên làm sao được vòng khăn nhiễu tam giang, cái quần áo cổ y, và đôi vòng bạc… mà người ta vừa đeo khoác vào cho cái chết ấy! Cái áo cổ y ấy, cái khăn nhiễu tam giang ấy, đó là những đồ mà ông mệ ngoại tôi đã sắm cho mẹ tôi… Mẹ tôi có lẽ chỉ mặc một bận khi về nhà chồng, và than ôi! Một bận nữa là khi về… cõi đất. Mắt tôi quên làm sao được cái khăn nhiễu ấy, và mầu áo ấy, mỗi khi có cơn nắng mới, mẹ tôi đưa ra phơi trước dậu.

Thoạt trông thấy mẹ tôi trong cái bộ áo liệm ấy, thì sự cảm động và thương xót của tôi lại tăng thêm gấp bội. Một cảm giác vừa thoáng qua trong tâm trí tôi: tôi thấy như mẹ tôi không thể chết được. Tôi tưởng như còn diễn lại trước mắt tôi, một cảnh tượng hàng ngày: giữa những hôm mưa lạnh, ẩm ướt, bỗng rớt vào một ngày nắng ráo, mẹ tôi thường mở rương ra, lấy một bộ áo, – vâng – chính cái bộ áo cổ y ấy, để đưa ra phơi ở trên một hàng dậu.

Trong trí tôi lúc bấy giờ, cái mầu cổ y tím sẫm gợi cho tôi một sự tương tự: cái màu sắc đầm thấm, đen sẫm của cả một đời người đàn bà không kiêu hãnh, không ham muốn.

 

(Chiếc cáng xanh)

 

 

Những ai thông thuộc thơ mới Lưu Trọng Lư sẽ tìm thấy những tương đương mang tính bổ sung độc đáo giữa thế giới thơ và thế giới truyện Lưu Trọng Lư tại nhiều trường hợp khác nữa.

*

 

Tựu trung Lưu Trọng Lư đều gọi các sáng tác văn xuôi tự sự của mình là “tiểu thuyết” (dù là “đoản thiên tiểu thuyết” tức truyện ngắn, hay là “tiểu thuyết”, “truyện dài”) và triển khai chúng trong khá nhiều kiểu tác phẩm. Có những truyện thuộc loại thần tiên, ma quái (Hương Giang sử; Trà Hoa nữ; Người nữ tỳ cuả bà chúa Liễu; Công chúa Lã Mai; Con đười ươi; Một tháng với ma). Có những truyện viết theo truyền thuyết, dã sử (Con voi già của vua Hàm Nghi; Chạy loạn). Nhưng thông thường là loại truyện mà ta có thể gọi là truyện tâm lý xã hội hoặc truyện thế sự, với đề tài là cuộc sống thông tục đương thời tác giả; ở đây, yếu tố tự truyện, − tức những dữ liệu về bản thân, về tuổi thơ, về gia đình tác giả, − thường xuyên được sử dụng, khi thì như chất liệu cho tác phẩm hư cấu, khi thì như đối tượng của trần thuật.

      

Thời đầu, ngòi bút viết truyện của Lưu Trọng Lư dường như thích dong ruổi theo các câu chuyện thần tiên, có lẽ vì nó phù hợp với lời văn kể chuyện ước lệ mà ông thường sử dụng, cũng gần gũi giọng điệu thơ lãng mạn của ông, kể cả khi viết loại truyện ít chất ma quái (như Người sơn nhân) lẫn khi viết loại truyện truyền kỳ (Ly Tao tuyệt vọng; Tàn một kiếp)… Có lúc ông đã nêu “lý thuyết” sáng tác thể tài này, mà ông gọi là truyện thần kỳ: “một chút ít Edgar Poe pha lẫn với Bồ Tùng Linh; cái đầu lâu ghê rợn của phương Tây dưới cái ánh sáng xanh dịu của ngọn nến phương Đông; tất cả sự hoang đường của Liêu Trai chí dị, cạnh những điều nhận xét sáng suốt của Flammarion”.[8]

 

Đề tài hầu hết những truyện thần tiên này của Lưu Trọng Lư đều là tình yêu: những tình yêu không bị giới hạn bởi ranh giới tiên-tục, thần-người, thầy tu-gái điếm, v.v…, những tình yêu như là tham vọng sống sục sôi, làm thành động lực vô song của nhân vật, khiến họ thậm chí sẵn sàng đối mặt với cái chết, đối mặt những trừng phạt tàn khốc (Công chúa Lã Mai; Con đười ươi).

 

Nhưng đây dù sao cũng chỉ là một phương diện thuộc năng lực sáng tạo của Lưu Trọng Lư, cái năng lực mà, khi tiếp nhận được những chất liệu cốt truyện nhất định, tuy ít nhiều đặc biệt nhưng không phải là thần kỳ, ông vẫn có thể khá dễ dàng để viết nên những thiên truyện không kém ly kỳ (Chạy loạn, Hổ với Mọi).

 

Một phương diện khác của ngòi bút viết truyện Lưu Trọng Lư chính là khả năng cảm nhận và biểu hiện đời sống đương thời. Những tác phẩm loại này, với thời gian, có lẽ còn được ghi nhận thêm rằng chúng chứa đựng một loại giá trị như những bằng cứ về màu sắc cụ thể của đời sống ở thời đại mình, − điều mà ngay đương thời người ta còn chưa thấy rõ. Đó, chẳng hạn, là dáng nét cụ thể của giới học sinh Hà thành những năm 1930 (trong tiểu thuyết Cô Nhung, Em là gái bên song cửa, Cô gái tân thời), của nam nữ học sinh xứ Huế (trong một loạt truyện Huế một buổi chiều, Gió cây trút lá, Cô Nguyệt, Cô bé hái dâu); những dáng nét đời sống đương thời này ở tác phẩm Lưu Trọng Lư có lẽ còn rõ rệt hơn thậm chí so với không ít tác phẩm của các tác gia trong Tự Lực văn đoàn, hoặc so với một vài đàn anh trong số những người cùng cộng tác với nhà Tân Dân như Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, − những người lớn tuổi hơn Lưu Trọng Lư nên khó có thể có được cảm nhận tinh nhạy về đời sống của những lớp người trẻ trung đương thời.

 

Ở tác phẩm tự sự của Lưu Trọng Lư, người ta có thể cảm nhận được màu sắc, dáng vẻ cuộc sống thiên nhiên và con người ở ba vùng đất mà ông từng sống và viết về chúng: vùng thôn quê đồi núi Quảng Bình quê hương ông; thành phố Huế; và thành phố Hà Nội.

 

Vùng quê Quảng Bình được Lưu Trọng Lư mô tả trong Cầu sương điếm cỏ,  câu chuyện thương tâm về hai đứa trẻ mất mẹ do nạn lụt, lang thang kiếm sống, không biết có ngày mai; trong Khói lam chiều, − câu chuyện cũng thương tâm không kém về bi kịch tình yêu nơi thôn dã như là hậu quả của những tập tục lạc hậu; trong Con voi già của vua Hàm Nghi, truyện về giới nhà nho bất đắc dĩ phải gắn phần đời sau của mình với “thanh gươm yên ngựa”, tham gia phong trào “đánh tả đạo” và phong trào Cần Vương, cuối thế kỷ XIX; trong một loạt tiểu thuyết Bến cũ, Chiếc cáng xanh, − những câu chuyện hư cấu nhưng dựa sát vào hồi ức tuổi thơ của chính tác giả; trong Dòng họ, − cuốn tự truyện kiêm tiểu luận về nhân tố gia đình, dòng tộc đối với đời sống mỗi người Việt; trong Cô bé hái dâu, − cuốn tiểu thuyết bằng thư, triển khai một ý tưởng mượn thoáng qua từ André Gide, đặt vào khung cảnh một cuộc tỏ tình bất thành trong động Phong Nha, để diễn đạt cái nuối tiếc của sự ngập ngừng, “đánh mất tình yêu trong phút chốc”…

 

Thành phố Hà Nội sớm đi vào truyện Lưu Trọng Lư, với không gian Thư viện, trường học, những nữ sinh Đồng Khánh tinh nghịch, những nhóm lưu học sinh thuê chung nhà trọ, những cuộc hẹn hò du ngoạn chùa Láng, Hồ Tây…; với những tình tự trong sáng thuở học trò, thường là khởi đầu của những tấn kịch tình yêu riêng tư bị cản trở bởi hôn nhân do gia đình sắp đặt. Dường như điều có thể gọi là “ấn tượng người nhập cư” đã khiến Lưu Trọng Lư sớm diễn tả sắc nét hơn ai những không gian chật hẹp trong phố cũ Hà Nội, khi mà khoảng không bên trên lòng đường vẫn có thể kết nối những con người sống ở hai bên phố (Em là gái trong khung cửa), hoặc, những cầu thang hẹp và tối vẫn có thể là nơi “kỳ ngộ” nhất thời của hai kẻ tha phương (Mẹ con), v.v…

 

Nhưng chính thành phố Huế vài ba thập niên đầu thế kỷ XX mới là không gian được Lưu Trọng Lư mô tả chăm chú hơn cả, có chiều sâu hơn cả.

 



(1) Xem các bài: a/ Chương Dân: Tiểu phê bình về sách vở: “Người sơn nhân” của Ngân Sơn tùng thư, tác giả Lưu Trọng Lư // Phụ nữ thời đàm, Hà Nội, s. 5 (15/10/1933), tr. 6-8; b/ P.K.: Lời bạt sau bài “Đọc bài phê bình ‘Người sơn nhân’ của cô Nguyễn Thị Kiêm” của cô Thụy An // Phụ nữ thời đàm, Hà Nội, s. 15 (24/12/1933), tr. 5-7; c/ Phan Khôi: Lời phụ sau bài phê bình ‘Hồn bướm mơ tiên’ của ông Trần Thanh Mại // Phụ nữ thời đàm, Hà Nội, s. 18 (14/1/1934), tr. 11-15;

 

(2) Trương Tửu (1935): Văn học Việt Nam hiện đại, in lại trong sách: Tuyển tập nghiên cứu phê bình, / Nguyễn Hữu Sơn, Trịnh Bá Đĩnh biên soạn/ Hà Nội: Nxb. Lao động – Trung tâm văn hóa-ngôn ngữ Đông Tây, 2007, tr. 146-154.

(3) Vũ Ngọc Phan (1942): Nhà văn hiện đại, phê bình văn học, tái bản, Nxb. Khoa học xã hội, Tp.HCM., 1989, tr. 672-689.

(4) Phạm Thế Ngũ (1961): Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, tập III: Văn học hiện đại 1862-1945, tái bản, Đồng Tháp: Nxb. Đồng Tháp, 1996, tr. 559-560.

(5) Xem mục từ “Lưu Trọng Lư” do Nguyễn Văn Long viết, trong Từ điển văn học, Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn Tửu… biên soạn, t. I, Hà Nội: Nxb. Khoa học xã hội, tr. 418-419. Từ điển văn học, bộ mới (Nxb. Thế giới, H. – Tp. HCM., 2004) cũng của nhóm soạn giả trên, mục từ “Lưu Trọng Lư” hầu như không có thay đổi gì so với bản in 1983 dẫn trên.

(6) Chi tiết, xem: Lưu Trọng Lư, Tuyển tập (thơ, văn xuôi, kịch thơ) / Nguyễn Văn Long sưu tầm, tuyển chọn, giới thiệu, Hoàng Trung Thông viết lời bạt / Hà Nội: Nxb. Văn học, 1987, 452 tr. 13x19 cm.

(7) Xem trong: Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam (từ cuối thế kỷ XIX đến 1945) / Vũ Tuấn Anh-Bích Thu chủ biên/ Hà Nội: Nxb. Văn học, 2001, tr. 234-6, 300-3, 473-6, 476-9, 713-6, 716-8; tr. 1118.

[8] Lời người xuất bản // Một tháng với ma, Hà Nội: Lê Cường, 1940, tr. 5.

Lại Nguyên Ân
Số lần đọc: 1978
Ngày đăng: 14.06.2011
[ Trở lại ] [ Tiếp ]
In tác phẩm Góp ý Gửi cho bạn
Cùng thể loại
Về tiểu-thuyết lịch-sử: nhân đọc Sông Côn Mùa Lũ - Nguyễn Vy Khanh
Hiện tượng học - Lê Hải*
Về Một Cây Bút Mở Đường Cho Thể Loại Truyện Ngắn Ở Nam Bộ - Trầm Thanh Tuấn
Tìm cội nguồn qua di truyền học - Hà văn Thùy
“Ông Vua Phóng Sự” Vũ Trọng Phụng Tác Nghiệp - Chế Diễm Trâm
Không gian bản sắc - Lê Hải*
Tiểu thuyết hay truyện kể ? - Nguyễn Vy Khanh
Tính hiện đại và Bản sắc dân tộc không phải là cái áo khoác trong Thơ . - Yến Nhi
Phương Thức Lặp Lại Và Nghệ Thuật Xây Dựng Chủ Đề Trong Tiểu Thuyết Sông Côn Mùa Lũ Của Nguyễn Mộng Giác - Nguyễn Thị Kim Oanh
Chuyến lữ hành tạo bản sắc - Lê Hải*
Cùng một tác giả